1221

Στις αρχές της ταραγμένης τελευταίας εικοσαετίας του 12ου αιώνα γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη κάποιος που έμελλε να ακολουθήσει μια πολυκύμαντη καλλιτεχνική σταδιοδρομία. 

Μετά τον θάνατο (1180) του «φωτισμένου» «δυτικόφιλου» δεσπότη Μανουήλ Κομνηνού, η Γαλλίδα σύζυγός του επιτροπεύει τον ανήλικο Αλέξιο, τον οποίο ανατρέπει ο «λατινοφάγος» και «λαϊκιστής» Ανδρόνικος. Οι έριδες φέρνουν εν τέλει (1185) στον θρόνο τον Ισαάκιο Άγγελο. Είναι γνωστές οι δυναστικές ραδιουργίες των Βυζαντινών που συντελούν στην πρώτη άλωση της Πόλης (1204) από τα αλαλάζοντα στίφη των Σταυροφόρων. Από τους μεγάλους κερδισμένους της άλωσης είναι οι Βενετοί, που ήδη (1082) έχουν αποσπάσει από τους Βυζαντινούς χρυσόβουλο εμπορικής ατέλειας στην επικράτεια της αυτοκρατορίας. 

Στη Νύμφη της Αδριατικής θα καταλήξει αυτός ο εικοσιπεντάχρονος ζωγράφος, ο οποίος αναζητεί πια την τύχη του στη Δύση εγκαταλείποντας για πάντα τη σπαρασσόμενη και πάλαι ποτέ κραταιά αυτοκρατορία. Έχει εκπαιδευτεί στα εργαστήρια των ζωγράφων της Βασιλεύουσας, που τα καλύτερα σωζόμενα δείγματα της τέχνης τους τα συναντάμε στον Άγιο Παντελεήμονα του Νερέζι στη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας (1164). Στη Βενετία θα δει τα ψηφιδωτά του Αγίου Μάρκου και θα εμπλακεί στην αναστήλωση (1209) της περίφημης Pala d’Oro, που κοσμεί και σήμερα το ιερό του ναού (αν και πια με τη γοτθίζουσα μορφή που της έδωσε τον 14ο αιώνα ο Giovanni Boninsegna). Και όταν ο φοβερός πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ (1198-1216) και ο ελάσσων διάδοχός του Ονώριος Γ΄ (1216-1227) θα καλέσουν από τη Βενετία καλλιτέχνες για να εργαστούν στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης και στον Άγιο Παύλο εκτός των Τειχών, τούτος ο ζωγράφος θα είναι μεταξύ εκείνων που θα ανταποκριθούν στην πρόσκληση. 

Η ανάγκη αναστήλωσης του γοήτρου της καθολικής εκκλησίας μετατρέπει τη Ρώμη σε εργοτάξιο. Μέσα σε αυτό το καλλιτεχνικό περιβάλλον, όπου οι επιδράσεις της «συναισθηματικής» τέχνης των Κομνηνών ‒και όχι του άκαμπτου βυζαντινού κλασικισμού‒ συμφύρονται με την ανάγκη μιας μνημειακής προπαγανδιστικής τοιχογραφίας που συχνά προσβλέπει στα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του ρωμαϊκού παρελθόντος, γαλουχούνται οι ζωγράφοι της Σχολής της Ρώμης. Η παράδοση αυτή έχει ήδη καλλιεργηθεί στον Άγιο Ιωάννη της Porta Latina και στα πρώιμα έργα της Santa Maria in Trastevere. 

Το 1221, οπότε στην Αίγυπτο οι Σταυροφόροι υφίστανται πανωλεθρία και στην Κωνσταντινούπολη στέφεται νέος Λατίνος Αυτοκράτορας, ο ζωγράφος που μας απασχολεί, γύρω στα σαράντα πια, έχει μόνιμα εγκατασταθεί στη Ρώμη ως επικεφαλής εργαστηρίου και έχει πλέον πολλούς μαθητές. 

Κανένα από τα έργα του ίδιου ή των μαθητών του δε σώζεται. Ούτε γνωρίζουμε πώς και πότε πέθανε. Όμως από αυτόν τον κύκλο θα ξεπηδήσει ο Pietro Cavallini, που στη δεκαετία του 1290 θα ζωγραφίσει τη Δευτέρα Παρουσία στη Santa Cecilia in Trastevere και ο ψηφοθέτης Jacopo Torriti, που φιλοτεχνεί τη Στέψη της Παναγίας στη Santa Maria Maggiore την ίδια εποχή. Και προς αυτή την κατεύθυνση θα κοιτάξει ο Cenni di Peppi, που τον φώναζαν Βουκεφάλα (Cimabue), όταν θα επισκεφθεί την Αγία Πόλη (1272). Και τούτα τα διδάγματα ο Cimabue θα τα κληροδοτήσει στον Giotto, τον λαμπρότερο μαθητή του, σ’ εκείνον που, κατά τον Δάντη, επρόκειτο να επισκιάσει τη φήμη του και που, όπως γράφει ο Cennini γύρω στο 1400, έμελλε να μετατρέψει τη ζωγραφική από ελληνική σε λατινική. Αλλά η παράδοση της οποίας φορέας της ήταν ο Βυζαντινός ζωγράφος που πραγματοποίησε τον κύκλο του ταξιδιού του από την Κωνσταντινούπολη στη Βενετία και τη Ρώμη επιβιώνει για πολύ καιρό ακόμη. Το νήμα της φαίνεται να ξαναπιάνει στα μέσα του Quattrocento ζωγράφος από το Borgo San Sepolcro, o Piero della Francesca, όταν ζωγραφίζει τη Βάπτιση της National Gallery του Λονδίνου. Η μορφή του νεοφώτιστου, στα δεξιά του Ιωάννη του Βαπτιστή, που την αντίστοιχή της συναντάμε σε εικονογραφημένο βυζαντινό χειρόγραφο του 11ου αιώνα, μας το υπενθυμίζει, όσο κι αν ο «τοσκανοκεντρικός» Vasari θα γινόταν έξαλλος με την προοπτική διαμόρφωσης μιας τέτοιας γενεαλογίας της αναγεννησιακής τέχνης στην Ιταλία.

Χ.Β. – Γ.Χ.

Γιώργος Χατζημιχάλης, Έργα 1985-2000, ΕΜΣΤ, Αθήνα 2001